అభినయ దర్పణము – తెలుగుసేత -లింగముగుంట మాతృభూతయ్య
More articles by మల్లిన నరసింహారావు »
Written by: మల్లిన నరసింహారావు
Tags: Abhinaya Darpanam
2010వ సంవత్సరం డిశెంబరు నెల 24 -26 తేదీల మధ్య భాగ్యనగరంలోని ఇంటర్నేషనల్ కన్వెన్షన్ సెంటర్ లో సిలికానాంధ్రవారు ఇంటర్నేషనల్ కూచిపూడి డాన్స్ కన్వెన్షన్ ను నిర్వహించారు. దానిలో ప్రేక్షకునిగా పాల్గొనే అదృష్టం నాకు కలిగింది. ఆ నిర్వహకులు వచ్చిన వారికందరికీ సిలికానాంధ్ర వారు ప్రచురించిన ”సుజన రంజని – నాట్యమంజరి” అనే పేరుతో ఆ సందర్భంగా విడుదల చేసిన సావనీరును బహుమతిగా పంచిపెట్టారు. ఆ సావనీరులో చివర అనుబంధంగా “అభినయదర్పణము” అనే పేరుకల – లింగముగుంట మాతృభూతయ్య కవి విరచితమైన – ఓ చిరుపొత్తాన్నిచేర్చటం జరిగింది. ఈ అభినయ దర్పణము బహు సుందరమైనది. నాట్యాభ్యాసకులకు, నాట్యంలోని అభినయ ముద్రలను గుఱించి తెలుసుకోవాలన్న కుతూహలం ఉన్నవారికి ఎంతో ఉపయుక్తంగా ఉంటుందని అనిపించింది. దీనిని మన పుస్తకం.నెట్ చదువరులకు పరిచయం చేస్తే బాగుంటుందని అనిపించి ఇక్కడ దానిని పొందు పరుస్తున్నాను. ఇది 3 ఆశ్వాసాలతో కూడి ఉన్నది. పద్యాలు చాలా సరళంగానూ మంచి ధారాశుద్ధి కలిగిన్నీ ఉన్నాయి. ఓ 6-7 భాగాలుగా దీనిని పరిచయం చేద్దామని ప్రయత్నం. మొదటి భాగాన్ని క్రింద ఇస్తున్నాను.
అభినయదర్పణము – 1
— వ్రాసిన కవి లింగముగుంట మాతృభూతయ్య
శ్రీకరమై చెలంగు సరసీరుహమిత్రుని పాదపద్మముల్
సేకొని వందనంబులను జేసి ముదంబున యాజ్ఞవల్క్యులం
బ్రాకట మొందఁగాను మఱి ప్రార్థనచేసి ముదంబు మీఱఁగా
నైకవిధాల నామహుని నారసి యేఁ ప్రణమిల్లి గొల్చెదన్. 1
శ్రీ విలసిల్లుపార్వతికిఁ జెన్నుగఁ బుత్రుఁడుగా జనించి యా
భావజుభావ మై దనరి భక్తులపాలిటి పారిజాతమై
యీవగ నెల్లలోకముల నేలెడి యా గణనాథు కెప్పుడున్
సేవ యొనర్చెదన్ మిగులఁ జిత్తములో నను బాయ కుండఁగన్. 2
సరసిజనాభ ! దేవమునిసన్నుత ! మాధవ ! భక్తపోషణా !
పరమదయానిధీ ! పతితపావన ! పన్నగతల్ప ! కేశవా !
కరివరదాప్రమేయ ! భవఖండన ! యో జగదీశ ! కావవే
మురహరి ! వాసుదేవ ! యఘమోచన ! కస్తురిరంగనాయకా! 3
శారద ! నిన్ను గొల్చెదను సారెకు, నా మనవాలకింపవే
నారదుఁ గన్నతల్లి ! కృప నాయెడ నుంచి వరంబు లియ్యవే
నీరజనేత్రి ! విద్యలకు నీవె గదా మఱి వేల్పు ధాత్రిలోఁ
గూరిమి మీఱఁ గొల్చెదను, గోర్కెలొసంగు మదంబ ! వేఁడెదన్. 4
ధరలోన రామచంద్రుని
చరితము గావ్యంబుగాను సల్పి జగంబుల్
వెరగందఁ జేయు మౌనిని
నిరవుగ భజియింతు నేను నింపుగ ధాత్రిన్. 5
సకలపురాణంబులు నిలఁ
బ్రకటంబుగఁ జేసి, మిగుల భారత కథయున్,
రకముగఁ దెల్పిన మౌనికి
నిఁక నే వందన మొనర్తు నింపలరంగన్. 6
పరఁగ నల కాళిదాసుని బాణు నెలమి
దండి భవభూతి మాఘుల మెండుగాను
ధరను సజ్జనులగు వారి కరుణఁ గోరి
సరస సత్కవులను నేను సన్నుతింతు. 7
అవని భాగవతోత్తముఁ డనఁగఁ బరఁగు
పొంకముగఁ జాల బమ్మెర పోతరాజు
సొరిది శ్రీనాథుఁ దిక్కన సోమయాజి
భాస్కరుని సన్నుతింతును బాగు మీఱ. 8
ఎలమి నిరక్షరకుక్షులఁ
బలుమఱు నే ధిక్కరించి ప్రభవ మొప్పం
జెలు వొందఁ గృతియుఁ జెప్పెద
సలలితసత్కవులు సూచి సన్నుతి సలుపన్. 9
సరవి లింగమగుంట శంకరనారనా
ర్యునకుఁ బౌత్రుండ నయి దనరు వాఁడ
ననువుగా మృత్యుంజయార్యుపుత్రుండ నై
నిరతంబుఁ గీర్తిచే నెగడువాఁడఁ
బరమపావనుఁ డైన కరిరాజవరదుని
వరముచే జనియించి పరఁగువాఁడ
ననువుగఁ జెలు వొందు యాజ్ఞవల్కాచార్యు
కరుణకుఁ బాత్రమై మెఱయువాఁడ.
నమరఁ గాశ్యపగోత్రజుఁ డైనవాఁడఁ
జేరి హరిదాసులకు సేవ చేయువాఁడ
నవనిఁ గవి మాతృభూత నామాన్వితుఁడుగఁ
జెలగువాఁడను శ్రీహరి గొలుచువాఁడ. 10
వ. అని యిట్లు కమలమిత్రుఁ డైన మార్తాండునికి వందనంబు గావించి, మదీయ కులాచార్యులైన యాజ్ఞవల్కులకు బ్రణమిల్లి, గణనాధునిం బూజించి, యిష్ట దేవతా ప్రార్థనంబు సేసి, భారతిని బ్రణుతించి, యాదికవీంద్రులైన వాల్మీకి వ్యాసాది మునీంద్రులం బ్రస్తుతించి, వరకవి కాళిదాసాదులన్ సన్నుతించి, యాంధ్రకవి పితామహులైన బమ్మెరపోతరాజు, శ్రీనాథులం గొనియాడి, కుకవి తిరస్కారంబునుం జేసి, మదీయ వంశావలంబులన్ సన్నుతించి, యొకానొక ప్రబంధంబు రచియింపంబూని యున్న యవసరంబున, నొక్కనాడు మదీయ స్వప్నంబున, 11
నీలమేఘము వంటి నెమ్మేను గలవాఁడుఁ
డంబైన పీతాంబరంబువాఁడు
నీరజారిని గేరునెమ్మోము గలవాఁడుఁ
గరమున శంఖచక్రములవాఁడుఁ
గస్తూరితిలకంబు సిస్తు మీఱినవాఁడుఁ
గమలంబులను గెల్చు కనులవాఁడుఁ
శ్రీవత్సకౌస్తుభాంచిత వక్షుఁడగువాఁడుఁ
బక్షివాహనుఁ డయి పరఁగువాఁడుఁ
చెలఁగి యొకనాఁడు స్వప్నమం దెలమి వచ్చి
యెనసి యభినయదర్పణం బనఁగ నిలను
ఘనప్రబంధము నొక్కటి గరిమ మీఱఁ
బూని రచియింపు మనుచును నానతిచ్చె. 12
శ్రీకరగుణహార ! శ్రితజనమందార !
హరి ! వాసుదేవ ! మహానుభావ !
చారుమోహనగాత్ర ! సన్మునిస్తుతిపాత్ర !
యినకోటిసంకాశ ! యిందిరేశ !
గోవర్ధనోద్ధార ! గోబృందపరివార !
భావనాసంచార ! భవవిదూర !
యరవిందలోచన ! యఘభయమోచన !
పంకజాసననుత ! భవ్యచరిత !
వరద ! యచ్యుత ! గోవింద ! హరి ! ముకుంద !
భక్తజనపోష ! మృదుభాష ! పరమపురుష !
సరసగుణహార ! శ్రీరంగపురవిహార !
రాక్షసవిరామ !కస్తూరిరంగధామ ! 13
షష్ట్యంతములు
కమలాప్తతేజునకు నా
కమలాసనవందితునకు గమలాపతికిం
గమలారివదనునకు మఱి
కమలజదళ నేత్రునకుఁ గరివరదునకున్. 14
కువలయదళనిభనేత్రుకుఁ
గువలయదళగాత్రునకును గుణశీలునకుం
గువలయపరిపాలునకును
గువలయనాథునకు మదనగోపాలునకున్. 15
హరిసుత పరిపాలునకును
హరివైరితురంగునకును హరివదనునకున్
హరిధరునిమిత్రునకు నా
హరిరూపముఁ దాల్చినట్టి హరిరంగనికిన్. 16
వ.
అభ్యుదయ పరంపరాభివృద్ధిగ నా యొనర్పఁబూనిన యభినయదర్పణంబను మహాప్రబంధమునకు లక్ష్యలక్షణంబు లెట్టి వనిన. 17
అభినయ దర్పణము -2
అభినయ దర్పణం సంస్కృతంలో నందికేశ్వరునిచే రచింపబడిన గ్రంథం. Digital library లో దొరుకుతుంది. లింకు ఇదిగో. http://www.dli.ernet.in/scripts/FullindexDefault.htm?path1=/data/upload/0012/538&first=1&last=119&barcode=2020120012533
తరువాత మాతృభూతయ్య గారి అనువాదం ఇలా సాగింది.
ధరను విలసిల్లునభినయదర్పణంబు
గరిమ నిది పద్యకావ్యంబు గా నొనర్తు
సరవి మీఱంగఁ గరుణింపు, సన్నుతాంగ !
రాక్షస విరామ ! కస్తురి రంగధామ ! 18
ఇక్కడితో ఉపోద్ఘాతం పూర్తవుతుంది. ఇక్కడినుండి నందికేశ్వరుని సంస్కృత అభినయ దర్పణానికి తెలుగు పద్యాలలో మాతృభూతయ్య గారి అనువాదం కొనసాగుతుంది.
నందికేశ్వరుని మూలం
కంఠే నాలమ్బయేత్ గీతం హస్తే నార్థం ప్రదర్శయేత్ !
చక్షుర్భ్యాం దర్శయేత్ భావం పాదాభ్యాం తాళ మాచరేత్!! 1
యతో హస్తః తతో దృష్టిః యతో దృష్టిః తతో మనః!
యతో మనః తతో భావః యతో భావః తతో రసః!! 2
(నటించు పాత్రము కంఠముచేత గానమును, హస్తాభినయముచే దాని అర్థమును, నేత్రములచే అందలి భావమును, కాళ్ళతో తాళమును నడుపవలయును.
ఎచ్చట హస్తము వినియోగింపబడునో అచ్చట దృష్టియు, ఆ దృష్టియున్నచోటనే మనస్సును, ఆ మనస్సు ఉన్నచోటనే భావము ఉండునెడల ఆ రసము పుట్టును.)
దీనికి మాతృభూతయ్యగారి ఆంధ్రానువాదం.
చెలు వొంద గీతంబు చెన్ను మీఱఁగఁ బాడి
యర్థంబుఁ గరముల నమర బట్టి
పరఁగఁ గన్నులయందు భావంబుఁ దగ నుంచి
పదములఁ దాళంబు బరగదీర్చి
హస్తంబు పొడచూపునచట దృష్టియు నుంచి
మఱి దృష్టి గలచోట మనసు నిల్పి
మనసు నిల్పినయెడ నెనయ భావము నుంచి
భావంబుతో రసం బలరఁజేసి
యెలమి నివియెల్ల నొక్క టై మెలఁగుచుండ
నట్టిదే సూడ నిలలోన నభినయంబు
నెనసి భరతజ్ఞు లిది మెత్తు రింపు మీఱ
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 19
వ.
ఇట్లు, ఋగ్యజుస్సామవేదంబులచేత బోధింపబడిన నాట్యశాస్త్రంబు బ్రహ్మదేవుం డను భరతజ్ఞునివలన గంధర్వులు నప్సర స్త్రీగణంబులు బోధింపఁ బడిన వారలైరి. వారలచేత దేవలోకంబున నీ భరతశాస్త్రార్థంబు విశదమై గనఁబడుచుండె. నంత. 20
సరగున నొక్కనాఁ డలరి శంభుడు మిక్కిలి ప్రేమతోడుతం
జెలువుగ నాట్యశాస్త్రమును జెన్నుగఁ బార్వతిదేవి కొప్పుగం
బలుమరు బోధచేయుచును భావములన్ వివరించునంత, నా
నెలఁత ముదంబు జెందె, మఱి నిక్కము, గస్తురి రంగనాయకా ! 21
అంతట, నార్య ధాత్రిఁ గల యా ముని సంఘముతోడఁ బ్రేముడిన్
వింతగ నాట్యశాస్త్రమును వేమఱు భావము వీడఁ దెల్పినన్,
సంతస మంది యా మునులు సారెకు నార్యకు మ్రొక్కి వార ల
త్యంత వినోదయుక్తులయి రంబుజలోచన ! రంగనాయకా !22
నాట్య శాస్త్రంబు మునులు సౌరాష్ట్రదేశ
స్త్రీలకును దెల్ప, వారిచేఁ జెలువు మీఱి
సకల దేశంబు లందెల్ల సాగి మహిని
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 23
అలరు నీ నాట్య శాస్త్రంబు నరసి యజుఁడు
వెలయ మఱి దాని మహిమలు విశదముగను
దెలియఁ బల్కెను జగమెల్లఁ దేటపడఁగ
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 24
తనరు నీ నాట్య శాస్త్రం బభ్యసించినఁ
బొలుపొంద సంపద ల్వొందియుండుఁ
బరఁగను సౌఖ్యంబుఁ బ్రౌఢత్వమును జెంది
ధర నుదారంబుగా మెఱయుచుండుఁ
బలుమాఱు సత్కీర్తి వడసి సంతస మొంది
యెలమి సద్గుణముల వెలసియుండు
స్థిరధైర్యమునఁ జాలఁ జె న్నొంది మిగులను
జెలఁగి సుజ్ఞాని యై వెలుగుచుండు
భోదములు లేక నెమ్మది మోద మలర
నొనరి యేవేళ సద్గోష్టి నెనసియుండు
ననుచుఁ బల్కిన నా ధాత ఘనత మీఱ
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 25
నారదారి మునీంద్రు లీ నాట్యశాస్త్ర
మందుఁ జిత్తంబులను నుంచి యద్భుతముగ
నెనసి యానందపరులయి రింపు మీఱ
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 26
అభినయ దర్పణము – 3
సభా లక్షణము:
సంస్కృత కావ్యం నుండి:
శ్లో!!
సభాకల్పతరుర్భాతిః వేదశాఖోపశోభితః !
శాస్త్రపుష్పసమాకీర్ణోః విద్భద్భ్రమరసంయుతః !!
( సభ యనెడి కల్పవృక్షము వేదములనెడి కొమ్మలచేత ప్రకాశించునదియు, శాస్త్రములనెడి పుష్పములచేత నిండుకొన్నదియును, విద్వాంసులనెడి తుమ్మెదలతో గూడినదియునై వెలుగుచున్నది.)
శ్లో!!
సత్యాచారసభా గుణోజ్జ్వలసభా సద్ధర్మకీర్తి స్సభా!
వేదాలంకృత రాజపూజితసభా వేదాన్తవేద్యాసభా!!
శ్లో!!
వీణావాణివిశేషలక్షితసభా విఖ్యాతవీరాసభా!
రాజద్రాజకుమారశోభితసభా రాజత్ప్ర కాన్తిస్సభా!!
(సత్యముతప్పక నడపువారు గలదియును, సద్గుణములచే మెరయునదియును, మంచి దర్శనమును కీర్తియును గలిగినదియు, వేదము చదివిన రాజులచేత పూజింపబడినదియు, వేదాంతము నెఱిగినదియు, వీణాగానము, వాచిక గానము మొదలగువానితో గూడినదియు, ప్రసిద్ధవీరులు గలదియు, తేజస్సుచేత వెలుగుచున్న రాజకుమారుల చేత ప్రకాశించునదియు, ప్రకాశించుచున్న కాంతి గలదియు సభ అనబడును. అనగా సభ యనునది యిన్ని లక్షణములు గలదయి యుండవలయుననుట.)
మాతృభూతయ్యగారి సభాలక్షణము:
తనరు సభ యను నల కల్పతరువునకును
శ్రుతులు శాఖలు, శాస్త్రముల్ సొరిది విరులు
చెలఁగు, విద్వాంసు లల తుమ్మెదలుగఁ బరఁగు,
రాక్షస విరామ ! కస్తురి రంగధామ ! 27
సభా సప్తాంగ లక్షణములు:
సంస్కృత దర్పణము:
శ్లో!!
విద్వాంసః కవయోః భట్టాః గాయకాః పరిహాసకాః !
ఇతిహాస పురాణజ్ఞాః సభా సప్తాఙ్గ లక్షణమ్ !!
(విద్వాంసులు, కవులు, పెద్దలు, పాఠకులు, పరిహాసకులు, ఇతిహాసములను తెలిసినవారు, పురాణములను తెలిసినవారు, అనునవి యేడును సభయొక్క యేడు అంగములు అగును)
కవులు విద్వాంసులును బట్లు గాయకు లితి
హాసహాస్యపురాణజ్ఞు లలరి యెలమి
వెలయ సభకును సప్తాంగములును నివియె
రాక్షస విరామ ! కస్తురి రంగధామ !! 28
సభానాయక లక్షణమ్:
శ్లో!!
శ్రీమాన్ ధీమాన్ వివేకీ వితరణనిపుణోః గానవిద్యాప్రవీణః !
సర్వజ్ఞః కీర్తిశాలీః సరసగుణయుతోః హావభావేష్వభిజ్ఞః !
మాత్సర్యా2ద్యైర్విహీనః ప్రకృతిహితః సదా2చారశీలోదయాళుః !
ధీరోదాత్తః కలావాన్ నృపనయచతురోసౌ సభానాయకస్స్యాత్ !!
(సంపద గలవాడును, మంచిబుద్ధిమంతుడును, యుక్తాయుక్తవివేకము గలవాడును, దానశీలుడును, గానవిద్య యందు నేర్పు గలవాడును, అన్నియు తెలిసినవాడును, కీర్తిచేత ఒప్పినవాడును, సరసగుణములు గలవాడును, హావభావముల యందలి తెలివి గలవాడును, మాత్సర్యాది దుర్గుణములు లేనివాడును, ఆయాకాలములకు తగిన మంచి నడవళ్ళ నెరిగినవాడును, దయ గలవాడును, ధీరోదాత్తుడును, విద్వాంసుడును, రాజనీతియందు చతురుడును అగువాడు సభానాయకుడు అగును. బుద్ధి యనగా అప్పటికి తోచునట్టిది.)
మాతృభూతయ్యగారి సభాపతి లక్షణము:
శ్రీమంతుఁడై చాలఁ జెన్నొంది ధీరుఁడై
వితరణశీలుఁ డై వెలయువాఁడు
గానవిద్య దెలిసి ఘనకీర్తి శాలి యై
సరససద్గుణములఁ బరఁగువాఁడు
నిరు వొంద సత్కవిహృదయంబు లరయుచు
ధాతయై మిక్కిలి తనరువాఁడు
భావజ్ఞుఁ డనఁగను బరమదయాళుఁ డై
మఱియు సర్వజ్ఞుఁ డై మెఱయువాఁడు
నెలమి శృంగారలీలల మెలఁగువాఁడు
నెనసి సౌందర్యవంతుఁ డై దనరువాఁడు
నిల సభాపతి యనఁగను వెలయువాఁడు
రాక్షస విరామ ! కస్తురి రంగధామ ! 29
అభినయ దర్పణము -4
(“అభినయ దర్పణము” గ్రంథానికి సంబంధించి వస్తున్న వ్యాసాల్లో నాలుగవది ఇది. ఈ శీర్షికలో వస్తున్న వ్యాసాలన్నీ ఇక్కడ చదవవచ్చు)
నాట్యప్రశంస:
మెఱయు సభాపతి ముందఱ
సరవిగ నాట్యంబు నవరసంబులుఁ దొలఁకన్
మఱి సత్కవి సన్నుతముగ
గరిమను సలుపంగవలయుఁ గస్తురిరంగా! 30
నాట్యవినియోగము:
ఇరవుగ నుత్సవాదులను నింపుగఁ బట్టము గట్టువేళలం
బరఁగ వివాహవేళ మఱి బాగుగ శోభనవేళలందునున్
మెఱయ గృహప్రవేశమున మేల్మిని బుత్రుడు గల్గువేళలన్
సరవిగ నాట్యమున్ సలుప సంతసమొప్పును, రంగనాయకా ! 31
సంస్కృత దర్పణములో రంగ లక్షణమును గుఱించి ఇలా చెప్తారు.
రఙ్గలక్షణమ్:
శ్లో!! ఏవంవిధస్సభానాధః ప్రాజ్ఞ్ముఖోనివసేన్ముదా!
వసేయుః పార్శ్వతత్తస్య కవిమన్త్రిసుహృజ్జనాః!!
(ఇట్లు సభానాయకుడు సంతోషముతో తూర్పుముఖముగా గూర్చుండగా వానిప్రక్కలను కవి, మంత్రి, సుహృజ్జనము లుండవలయును)
శ్లో!! తదగ్రే నటనం కార్యం తత్స్థలం రఙ్గముచ్యతే !!
(ఆ రాజున కెదుట నటనము చేయవలయును. ఆ స్థలము రంగము అనబడును)
(సంస్కృత దర్పణమునకు లింగముగుంటవారిది యథాతథానువాదము కాదు. నందికేశ్వరుడు, మాతృభూతయ్య వీరిరువురూ కూడా భరతార్ణవమో మరొకటో సంస్కృతమూలాన్ని అనుసరించి స్వతంత్రముగా రచన చేసారని ప్రాజ్ఞులంటారు. ఎందుకంటే కొన్ని కొన్ని ఇందులో ఉన్నవి అందులో ఉండవు. ఇంకొన్ని అందులో ఉన్నవి ఇందులో కనబడవు.)
మాతృభూతయ్యగారి రంగపూజ:
చెలఁగుచు రంగపూజ మఱి సేయక దేవళమందు నైనఁ దాఁ
బలుమఱుఁ బట్నమం దయినఁ బాటిగ నాట్యము లోలి సల్పుచో
నెలమిని నాస్థలంబులకు నెప్పుడు నగ్నినిరోధ మంచునన్
వెలఁయగ శాస్త్రముల్ పలుకు వేమఱుఁ గస్తురిరంగనాయకా ! 32
రంగపూజా యంత్రలక్షణము:
నాల్గుకోణంబులు నయ మొప్పఁగా వ్రాసి
మొనసి యా నాలుగుమూలలందు
బాగుగా నాలుగు పద్మంబులను వ్రాసి
వశముగా నాలుగు దిశలయందుఁ
బ్రక్కకు రెండేసిపద్మంబులును గాను
జెలఁగ నెన్మిదిపద్మములను వ్రాసి
యందు మధ్యంబున ననువుగా వృత్తాలు
మఱి మూడు గుంపుగాఁ బరఁగ వ్రాసి
సొరిది వృత్తాలచుట్టును సొంపు మీఱ
వరుసఁ జతురంబుగా గీఁత వ్రాయఁగాను
జాలు నది రంగయంత్ర మై, మేలు దనరు
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 33
రంగపూజా యంత్రాధిదేవతలు:
పరగఁ దూర్పునను దిక్పాలకు లాగ్నేయ
మందంగ దేవత ల్పొందుగాను
యమదిశయందును నలరఁ ద్రిమూర్తులు
నైరృతియందు వినాయకుండు
వరుణభాగంబున మఱి షణ్ముఖుండును
వాయుదిక్కున క్షేత్రపాలకుండు
నుత్తరదిక్కున నొగి నాందిదేవతల్
సప్తమాతృకలు నీశానమునను
జెలఁగి యధిదేవతలు గాను జెలువు మీఱి
యలచతుర్వింశ దేవతల్ వెలసి మిగుల
నలరియుండుదు రీ రంగయంత్రమునకు
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 34
రంగపూజా ద్రవ్యములు:
గణనాథునికి మంచిగరికె సమర్పణ
శ్రీషణ్ముఖునకు నక్షింతలొప్ప
నిల క్షేత్రపాలున కిం పొంద జాజులు
దిలలును నల నాందిదేవతలకు
సరవి మీఱంగను సప్తమాతృకలకుఁ
గూరిమి యగు జపాకుసుమములును
సరగఁ ద్రిమూర్త్యాది సకలదేవతలకు
మల్లెలు మొల్లలు మంచివిరులు
నెనసి యీరీతి వారి కర్చన మొనర్చి
వెలయుఫలముల నైవేద్యములను సల్పి
వందనంబుల నొనరింపవలయుఁ జుమ్ము!
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 35
అభినయ దర్పణము-5
More articles by మల్లిన నరసింహారావు »
Written by: మల్లిన నరసింహారావు
(“అభినయ దర్పణము” గ్రంథానికి సంబంధించి వస్తున్న వ్యాసాల్లో ఐదవది ఇది. ఈ శీర్షికలో వస్తున్న వ్యాసాలన్నీ ఇక్కడ చదవవచ్చు)
భూమ్యుద్భవ లక్షణము
సరవిగా నంబరశబ్దంబువలనను
వాయువు పుట్టెను వరుసగాను
సరగ నవ్వాయుసంస్పర్శంబువలనను
బొలు పొందఁ దేజంబు గలిగె నంతఁ
గూర్మిఁ దేజసత్త్వగుణమువలనఁ జాల
నొప్పుగఁ నటు ధాత్రి యుద్భవించెఁ
బంచృశత్కోటియోజనపరిమిత మది
పరఁగ బంగారువర్ణమై పరిఢవిల్లు
సరసగుణహార ! శ్రీరంగపురవిహార !
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 36
(ఇక్కడి సీస పద్యంలో 6 చరణాలే ఉన్నవి, 8 చరణాలకు బదులుగా)
భూమి లక్షణము
చెలఁగ సుభద్రయు భద్రక
తుల లేనటువంటి పూర్ణధూమ్ర యనంగా
నిల మఱి నాలుగునిధములు
గలిగియు శోభిల్లుచుండుఁ గస్తురిరంగా ! 37
సుభద్రాభూమి లక్షణము
నయ మొప్ప ధాత్రియు నాల్గుకోణంబు లై
వైపుగా బంగారు వర్ణ మమరి
ప్రియ మొందఁగ లకారబీజసంయుక్త మై
పరమేష్ఠి దేవతై పరఁగుచుండు
సరవిని మఱి చరాచరములు ధరియించి
తగ సమస్తమున కాధార మగుచు
సలలితంబుగఁ బంచశత్కోటియోజన
విస్తీర్ణముం గల్గి వేడ్క మీఱ
గరిమ నాధారశక్తి గాఁ గమఠ మమరి
యష్టదిగ్దంతులను బైని నలరఁగాను
బరఁగ శేషునిపైని సుభద్ర మెఱసె
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 38
భద్రకాభూమి లక్షణము
సరగ మఱి విష్ణుశక్తిచే శంఖవర్ణ
మొదవి నవరత్నమయముగా ముదము మీఱి
భద్రక యనెడియాధాత్రి పరఁగుచుండు
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 39
పూర్ణాభూమి లక్షణము
వెలసి శంకరుశక్తిచే నలరి మిగుల
రక్తవర్ణంబునున్ బహురత్నములను
గలిగి శోభిల్లి పూర్ణయుం జెలువు మీఱు
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 40
ధూమ్రభూమి లక్షణము
పరఁగఁ ద్రిమూర్తిశక్తియును బచ్చనివర్ణముఁ గల్గి ధాత్రియున్
గరిమను నారికేళక్రముకంబులు వృక్షము లెల్లఁ బర్వఁగా
నిరవుగ భూసురోత్తములు నెల్లెడలన్ వసియింప మిక్కిలిం
బరఁగును ధూమ్ర యీవగను బాగుగఁ గస్తురిరంగనాయకా ! 41
అభినయ దర్పణము -6
(ఈ శీర్షికలో వస్తున్న వ్యాసాలు ఇక్కడ చూడండి)
తాళ లక్షణము
అంబరంబున నల తకారంబు పుట్టె
ధారుణిని నుద్భవించె ళకార మెలమి
దనరి యీ రెండునుం గూడిఁ దాళ మయ్యె
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 42
తకార ళకారములకు స్వరూపదేవతలు
పరఁగఁ దకారమె యీశుం
డరయ ళ కారంబె శక్తి యా శివశక్తుల్
పరఁగఁగ, వారల కూటమి
గరిమను దాళంబు నయ్యెఁ గస్తురిరంగా ! 43
తాళాధి దేవతలు
అల తకారంబునకు వేల్పుఁ దపనుఁ డయ్యెఁ,
గోరి శశి దేవతయ్యె ళ కారమునకు,
నిలను దాళంబునకు వేల్పు లినుఁడు శశియు,
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 44
తాండవ నృత్య లక్షణము
అల తకారంబె తాండవ మయ్యె మిగుల
మఱి ళ కారంబె నృత్యమై మహిని వెలసె
దనర నీ రెండుఁ గూడినఁ దాళ మయ్యె
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 45
నట్టువు లక్షణము
సారజ్ఞుఁడై నాట్యచర్యుఁడు నై నృత్య
శిక్షయందలి నేర్పు చెలఁగువాఁడు
సూళాదిసంకీర్ణ తాళాదుల నెఱింగి
భావజ్ఞుఁ డగుచును బరఁగువాఁడు
హస్తభేదంబులు నల మండలాదులు
నంగరేఖలుఁ దెల్పి యలరువాఁడు
గాయకుఁ డై తాను ఘనకీర్తిశాలి యై
కాలనిర్ణయములు గలుగువాఁడు
మఱి నవరసములు నెఱింగి మెఱయు వాఁడు
బండితుం డన సుగుణి యై ప్రబలువాఁడు
ధరను నట్టువు గాఁ జెల్లుఁ దగవు గాను
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 46
నట్టువున కంగదేవతలు
విను బాహుమూల వాణియు
ననువుగ నదె బాహుమధ్యమం దిందిర దా
నెనయఁ గరాగ్రమునన్ మృడ
ఘన వామకరంబునందుఁ గస్తురిరంగా ! 47
మఱి బాహుమూల బ్రహ్మయు
హరువుగ నా బాహుమధ్యమందున హరియుం
బరఁగఁ గరాగ్రం బీశుఁడు,
గరిమను దక్షిణ కరాన కస్తురిరంగా ! 48
గాయకుని లక్షణము
ఎలమి స్వరజ్ఞానంబును
సరవి లయజ్ఞానమును సుశారీరంబున్
గలపండితుఁడై ధైర్యముఁ
గలవాఁడగు గాయకుండు, కస్తురిరంగా ! 49
పాత్ర లక్షణము
సరసిజ నేత్రియై సౌందర్యశాలియై
చెండ్లను గెల్చు పాలిండ్లతోను
సరవిగా రత్నభూషణములు ధరియించి
చిఱునవ్వు మోమునఁ జెలువు మీఱఁ
గాల నిర్ణయములు గలిగి భావ మెఱింగి
గాననృత్యములందు ఘనత మీఱి
నవరసచాతుర్యనయమును సంపద
దగువిలాసమును శాంతంబు గల్గి
కూర్మి దాతృత్వమును గల్గి గుణము గల్గి
మెలఁత తొలకరిమెఱుపు నెమ్మేనితోడఁ
జెలఁగునది పాత్ర యనఁ జెల్లు, శ్రీనుతాంగ !
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 50
పాత్ర దశప్రాణములు
నిరతము రూపు రేకలును నిల్కడ వేగముఁ గల్గి కాంతియుం
బరఁగఁగ దృష్టిభేదమును బాటయు వాగ్జరి గల్గి మిక్కిలిన్
అరుదుగ సంతసం, బొదవి యంతట వేసటలేక యుండుటల్
బరువిడి యీ పదిం జెలికిఁ బ్రాణము, గస్తురిరంగనాయకా ! 51
పాత్రాంగ దేవతాలక్షణము
బ్రహ్మరంధ్రానకుఁ బరఁగ సదాశివుల్
ఫాలంబునకు క్షేత్రపాలకుండు
సరవి గంఠానకు శాస్త్రాయనీశక్తి
యెలమి వక్షంబునం దీశ్వరుండుఁ
బరఁగఁగా గౌనందుఁ బరమేష్ఠి విష్ణువుఁ
గనుఁజూపులకును శృంగారరసము
నుదరంబునందున నొనరంగా గణపతి
గర నాభియందును దారలమర !
వరుణ వాయువు లూరులవైపుగాను
దరుణినెమ్మోమునందు సుధాకరుండు
నంగదేవత లివి పాత్ర కనువుగాను
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 52
బాహుమూలంబునఁ బరమేష్ఠి యాబాహు
మధ్యమందునను శ్రీమాధవుండు
ఘనముగా బంధమందున నుమాపతియుఁ గ
రాగ్రమందునను బార్వతియుఁ దనరె
నదె బాహుదండంబునందుఁ ద్రిమూర్తులు
గోవిందుఁ డమరె నంగుష్ఠమందుఁ
దగె షణ్ముఖుండును దర్జనియందునఁ
బరఁగె మధ్యమున భాస్కరుండు
మారుతుఁ డనామికందు నమరెఁ గనిష్ఠ
కందు గురువును గరతలమందు శశియు
నలరెదరు పాత్రకున్ వామహ స్తమునను
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 53
భుజమూలమున ధాత్రి భుజమధ్యమున వాణి
బాహుదండంబునఁ బార్వతియును
మణిబంధమున రవి మఱి కరాగ్రం బింద్రుఁ
డంగుష్ఠమునను దా నంగజుండు
తర్జనియందునఁ దనరఁ బావకుఁడును
గరిమ మధ్యమునను గమలభవుఁడు
నరయ ననామిక కంబర మే వేల్పు
దగఁ గనిష్ఠికకు గంధర్వు లరయ
నెలమిఁ గరతలమందున నిద్ధరయును
నమరి పాత్రకు దక్షిణహ స్తమునను,
వెలసియుందురు వేల్పులు వేడ్క మీఱ
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 54
పాత్రగమన లక్షణము
హరిహంసదంతిలావక
వరశిఖి కుక్కుట బకాదివరగమనములున్
నిరతంబు దెలిసి పాత్రయు
గరిమను వెలయంగవలయుఁ గస్తురిరంగా! 55
నేత్రభేద లక్షణము
అలోకితావలోకిత
జాలప్రలోకితవిలోక సమసాచియునున్
ఉల్లోకి తానువృత్తముఁ
గా లలి నేత్రములు చెలఁగుఁ గస్తురిరంగా ! 56
ఇక్కడ సంస్కృత అభినయ దర్పణం నుండి కొన్ని విషయములు –
శ్లో!! ఆఙ్గికో వాచిక స్తద్వాహార్య స్సాత్త్వికః పరః !
చతుర్థాభినయ స్తత్రచా2జ్ఞికో2జ్గైర్నదర్శితః !
వాచావిరచితః కావ్యనా2టకాదిషువాచికః !
ఆహార్యోహారకేయూరవేషాది భిరలఙ్కృతిః !
సాత్వికస్సాత్వికైర్భావైర్భావ్ఙజైశ్చనిదర్శితః !!
ఈ అభినయము , ఆంగికము, వాచికము, ఆహార్యము, సాత్వికము అను నాలుగు విధములు కలది. అందు అంగములచేత చూపబడునది ఆంగికము, మాటలచేత తెలుపబడినది వాచికము, ఇది కావ్యనాటకాదులందు గానబడుచున్నది, హారకేయూరాదుల నలంకరించుకొనుట ఆహార్యము. సాత్వికాది భావములచేత అభినయించెడు పదభావము సాత్వికము, అని భావజ్ఞులచేత చెప్పబడుచున్నది.
శ్లో!! అజ్ఞికా2భినయత్రైవిధ్యమ్
శ్లో!! అత్రాఙ్గికో2ఙ్గప్రత్యఙ్గోపాఙ్గభేధాత్త్రిధామతః
ఆంగికాభినయము – అంగాభినయము, ప్రత్యంగాభినయము, ఉపాంగాభినయము అని మూడు విధములు కలది.
అఙ్గలక్షణము
శ్లో!! అంగాన్యత్రశిరోహస్తౌకక్షఃపార్శ్వకటీతటౌ
పాదావితిషడుక్తానిగ్రీవామప్యపరేజగుః!!
ఈ అంగాభినయమందు తల, చేతులు, చంకలు లేక పార్శ్వములు, నడుము, పాదములు ఈ యారును అంగములనబడును. కొందరు కంఠమును సయితము అంగమని చెప్పెదరు.
ప్రత్యఙ్గలక్షణము
శ్లో!! ప్రత్యంగానిత్వథస్కంథౌ బాహుప్రుష్ఠం తథోదరమ్!
ఊరూజఙ్ఘెషెడిత్యాహు రపరే మణిబన్థకౌ!
జానునీకూర్పరమితిత్రయ మప్యధికం జగుః!!
ప్రత్యంగాభినయమందు మూపులు, చేతులు, వీపు, కడుపు, పిక్కలు ఈ యారును ప్రత్యంగములు. కొందరు మణికట్లు, మోకాళ్ళు, మోచేతులను కూడా ప్రత్యంగములని చెప్పుదురు.
ఉపాఙ్గలక్షణము
దృష్టిభ్రూపుటతారాశ్చకపోలౌనాసికాహనుః !
అధరోదశనాజిహ్వాచుబుకం వదనం తథా !
ఉపాంగాని ద్వాదశైతే శిరస్స్యంగాన్తరే తథా !
పార్ష్ణిగుల్ఫౌ తథాంఙ్గుళ్యఃకరయోఃపదయోస్తలే !
ఏతాని పూర్వశాస్త్రానుసారేణోక్తానివైమయా !!
చూపు, ఱెప్పపాటు,నల్లగ్రుడ్డు,చెక్కిళ్ళు, ముక్కు, దవుడలు, అధరము, దంతములు, నాలుక,గడ్డము,మొగము,శిరస్సు – ఈ పండ్రెండును ఉపాంగములు. వీని అంగాంతరములుగా గుదికాలు,చీలమండ, కాళ్ళచేతుల వ్రేళ్ళు, అరచేతులు – ఇవి పూర్వశాస్త్రము ననుసరించి నాచేత చెప్పబడినవి.
శ్లో!!
నృత్యమాత్రోపయోగ్యాని కథ్యం తే లక్షణం క్రమాత్!
ఫ్రథమంతు శిరోభేధః —
ఈవిధంగా సాగిపోతుంది. ఉత్సాహం పట్టలేక వ్రాస్తూపోతున్నాను. అన్యథా భావించరని తలుస్తూ–
More articles by మల్లిన నరసింహారావు »
Written by: మల్లిన నరసింహారావు
Tags: Abhinaya Darpanam
2010వ సంవత్సరం డిశెంబరు నెల 24 -26 తేదీల మధ్య భాగ్యనగరంలోని ఇంటర్నేషనల్ కన్వెన్షన్ సెంటర్ లో సిలికానాంధ్రవారు ఇంటర్నేషనల్ కూచిపూడి డాన్స్ కన్వెన్షన్ ను నిర్వహించారు. దానిలో ప్రేక్షకునిగా పాల్గొనే అదృష్టం నాకు కలిగింది. ఆ నిర్వహకులు వచ్చిన వారికందరికీ సిలికానాంధ్ర వారు ప్రచురించిన ”సుజన రంజని – నాట్యమంజరి” అనే పేరుతో ఆ సందర్భంగా విడుదల చేసిన సావనీరును బహుమతిగా పంచిపెట్టారు. ఆ సావనీరులో చివర అనుబంధంగా “అభినయదర్పణము” అనే పేరుకల – లింగముగుంట మాతృభూతయ్య కవి విరచితమైన – ఓ చిరుపొత్తాన్నిచేర్చటం జరిగింది. ఈ అభినయ దర్పణము బహు సుందరమైనది. నాట్యాభ్యాసకులకు, నాట్యంలోని అభినయ ముద్రలను గుఱించి తెలుసుకోవాలన్న కుతూహలం ఉన్నవారికి ఎంతో ఉపయుక్తంగా ఉంటుందని అనిపించింది. దీనిని మన పుస్తకం.నెట్ చదువరులకు పరిచయం చేస్తే బాగుంటుందని అనిపించి ఇక్కడ దానిని పొందు పరుస్తున్నాను. ఇది 3 ఆశ్వాసాలతో కూడి ఉన్నది. పద్యాలు చాలా సరళంగానూ మంచి ధారాశుద్ధి కలిగిన్నీ ఉన్నాయి. ఓ 6-7 భాగాలుగా దీనిని పరిచయం చేద్దామని ప్రయత్నం. మొదటి భాగాన్ని క్రింద ఇస్తున్నాను.
అభినయదర్పణము – 1
— వ్రాసిన కవి లింగముగుంట మాతృభూతయ్య
శ్రీకరమై చెలంగు సరసీరుహమిత్రుని పాదపద్మముల్
సేకొని వందనంబులను జేసి ముదంబున యాజ్ఞవల్క్యులం
బ్రాకట మొందఁగాను మఱి ప్రార్థనచేసి ముదంబు మీఱఁగా
నైకవిధాల నామహుని నారసి యేఁ ప్రణమిల్లి గొల్చెదన్. 1
శ్రీ విలసిల్లుపార్వతికిఁ జెన్నుగఁ బుత్రుఁడుగా జనించి యా
భావజుభావ మై దనరి భక్తులపాలిటి పారిజాతమై
యీవగ నెల్లలోకముల నేలెడి యా గణనాథు కెప్పుడున్
సేవ యొనర్చెదన్ మిగులఁ జిత్తములో నను బాయ కుండఁగన్. 2
సరసిజనాభ ! దేవమునిసన్నుత ! మాధవ ! భక్తపోషణా !
పరమదయానిధీ ! పతితపావన ! పన్నగతల్ప ! కేశవా !
కరివరదాప్రమేయ ! భవఖండన ! యో జగదీశ ! కావవే
మురహరి ! వాసుదేవ ! యఘమోచన ! కస్తురిరంగనాయకా! 3
శారద ! నిన్ను గొల్చెదను సారెకు, నా మనవాలకింపవే
నారదుఁ గన్నతల్లి ! కృప నాయెడ నుంచి వరంబు లియ్యవే
నీరజనేత్రి ! విద్యలకు నీవె గదా మఱి వేల్పు ధాత్రిలోఁ
గూరిమి మీఱఁ గొల్చెదను, గోర్కెలొసంగు మదంబ ! వేఁడెదన్. 4
ధరలోన రామచంద్రుని
చరితము గావ్యంబుగాను సల్పి జగంబుల్
వెరగందఁ జేయు మౌనిని
నిరవుగ భజియింతు నేను నింపుగ ధాత్రిన్. 5
సకలపురాణంబులు నిలఁ
బ్రకటంబుగఁ జేసి, మిగుల భారత కథయున్,
రకముగఁ దెల్పిన మౌనికి
నిఁక నే వందన మొనర్తు నింపలరంగన్. 6
పరఁగ నల కాళిదాసుని బాణు నెలమి
దండి భవభూతి మాఘుల మెండుగాను
ధరను సజ్జనులగు వారి కరుణఁ గోరి
సరస సత్కవులను నేను సన్నుతింతు. 7
అవని భాగవతోత్తముఁ డనఁగఁ బరఁగు
పొంకముగఁ జాల బమ్మెర పోతరాజు
సొరిది శ్రీనాథుఁ దిక్కన సోమయాజి
భాస్కరుని సన్నుతింతును బాగు మీఱ. 8
ఎలమి నిరక్షరకుక్షులఁ
బలుమఱు నే ధిక్కరించి ప్రభవ మొప్పం
జెలు వొందఁ గృతియుఁ జెప్పెద
సలలితసత్కవులు సూచి సన్నుతి సలుపన్. 9
సరవి లింగమగుంట శంకరనారనా
ర్యునకుఁ బౌత్రుండ నయి దనరు వాఁడ
ననువుగా మృత్యుంజయార్యుపుత్రుండ నై
నిరతంబుఁ గీర్తిచే నెగడువాఁడఁ
బరమపావనుఁ డైన కరిరాజవరదుని
వరముచే జనియించి పరఁగువాఁడ
ననువుగఁ జెలు వొందు యాజ్ఞవల్కాచార్యు
కరుణకుఁ బాత్రమై మెఱయువాఁడ.
నమరఁ గాశ్యపగోత్రజుఁ డైనవాఁడఁ
జేరి హరిదాసులకు సేవ చేయువాఁడ
నవనిఁ గవి మాతృభూత నామాన్వితుఁడుగఁ
జెలగువాఁడను శ్రీహరి గొలుచువాఁడ. 10
వ. అని యిట్లు కమలమిత్రుఁ డైన మార్తాండునికి వందనంబు గావించి, మదీయ కులాచార్యులైన యాజ్ఞవల్కులకు బ్రణమిల్లి, గణనాధునిం బూజించి, యిష్ట దేవతా ప్రార్థనంబు సేసి, భారతిని బ్రణుతించి, యాదికవీంద్రులైన వాల్మీకి వ్యాసాది మునీంద్రులం బ్రస్తుతించి, వరకవి కాళిదాసాదులన్ సన్నుతించి, యాంధ్రకవి పితామహులైన బమ్మెరపోతరాజు, శ్రీనాథులం గొనియాడి, కుకవి తిరస్కారంబునుం జేసి, మదీయ వంశావలంబులన్ సన్నుతించి, యొకానొక ప్రబంధంబు రచియింపంబూని యున్న యవసరంబున, నొక్కనాడు మదీయ స్వప్నంబున, 11
నీలమేఘము వంటి నెమ్మేను గలవాఁడుఁ
డంబైన పీతాంబరంబువాఁడు
నీరజారిని గేరునెమ్మోము గలవాఁడుఁ
గరమున శంఖచక్రములవాఁడుఁ
గస్తూరితిలకంబు సిస్తు మీఱినవాఁడుఁ
గమలంబులను గెల్చు కనులవాఁడుఁ
శ్రీవత్సకౌస్తుభాంచిత వక్షుఁడగువాఁడుఁ
బక్షివాహనుఁ డయి పరఁగువాఁడుఁ
చెలఁగి యొకనాఁడు స్వప్నమం దెలమి వచ్చి
యెనసి యభినయదర్పణం బనఁగ నిలను
ఘనప్రబంధము నొక్కటి గరిమ మీఱఁ
బూని రచియింపు మనుచును నానతిచ్చె. 12
శ్రీకరగుణహార ! శ్రితజనమందార !
హరి ! వాసుదేవ ! మహానుభావ !
చారుమోహనగాత్ర ! సన్మునిస్తుతిపాత్ర !
యినకోటిసంకాశ ! యిందిరేశ !
గోవర్ధనోద్ధార ! గోబృందపరివార !
భావనాసంచార ! భవవిదూర !
యరవిందలోచన ! యఘభయమోచన !
పంకజాసననుత ! భవ్యచరిత !
వరద ! యచ్యుత ! గోవింద ! హరి ! ముకుంద !
భక్తజనపోష ! మృదుభాష ! పరమపురుష !
సరసగుణహార ! శ్రీరంగపురవిహార !
రాక్షసవిరామ !కస్తూరిరంగధామ ! 13
షష్ట్యంతములు
కమలాప్తతేజునకు నా
కమలాసనవందితునకు గమలాపతికిం
గమలారివదనునకు మఱి
కమలజదళ నేత్రునకుఁ గరివరదునకున్. 14
కువలయదళనిభనేత్రుకుఁ
గువలయదళగాత్రునకును గుణశీలునకుం
గువలయపరిపాలునకును
గువలయనాథునకు మదనగోపాలునకున్. 15
హరిసుత పరిపాలునకును
హరివైరితురంగునకును హరివదనునకున్
హరిధరునిమిత్రునకు నా
హరిరూపముఁ దాల్చినట్టి హరిరంగనికిన్. 16
వ.
అభ్యుదయ పరంపరాభివృద్ధిగ నా యొనర్పఁబూనిన యభినయదర్పణంబను మహాప్రబంధమునకు లక్ష్యలక్షణంబు లెట్టి వనిన. 17
అభినయ దర్పణము -2
అభినయ దర్పణం సంస్కృతంలో నందికేశ్వరునిచే రచింపబడిన గ్రంథం. Digital library లో దొరుకుతుంది. లింకు ఇదిగో. http://www.dli.ernet.in/scripts/FullindexDefault.htm?path1=/data/upload/0012/538&first=1&last=119&barcode=2020120012533
తరువాత మాతృభూతయ్య గారి అనువాదం ఇలా సాగింది.
ధరను విలసిల్లునభినయదర్పణంబు
గరిమ నిది పద్యకావ్యంబు గా నొనర్తు
సరవి మీఱంగఁ గరుణింపు, సన్నుతాంగ !
రాక్షస విరామ ! కస్తురి రంగధామ ! 18
ఇక్కడితో ఉపోద్ఘాతం పూర్తవుతుంది. ఇక్కడినుండి నందికేశ్వరుని సంస్కృత అభినయ దర్పణానికి తెలుగు పద్యాలలో మాతృభూతయ్య గారి అనువాదం కొనసాగుతుంది.
నందికేశ్వరుని మూలం
కంఠే నాలమ్బయేత్ గీతం హస్తే నార్థం ప్రదర్శయేత్ !
చక్షుర్భ్యాం దర్శయేత్ భావం పాదాభ్యాం తాళ మాచరేత్!! 1
యతో హస్తః తతో దృష్టిః యతో దృష్టిః తతో మనః!
యతో మనః తతో భావః యతో భావః తతో రసః!! 2
(నటించు పాత్రము కంఠముచేత గానమును, హస్తాభినయముచే దాని అర్థమును, నేత్రములచే అందలి భావమును, కాళ్ళతో తాళమును నడుపవలయును.
ఎచ్చట హస్తము వినియోగింపబడునో అచ్చట దృష్టియు, ఆ దృష్టియున్నచోటనే మనస్సును, ఆ మనస్సు ఉన్నచోటనే భావము ఉండునెడల ఆ రసము పుట్టును.)
దీనికి మాతృభూతయ్యగారి ఆంధ్రానువాదం.
చెలు వొంద గీతంబు చెన్ను మీఱఁగఁ బాడి
యర్థంబుఁ గరముల నమర బట్టి
పరఁగఁ గన్నులయందు భావంబుఁ దగ నుంచి
పదములఁ దాళంబు బరగదీర్చి
హస్తంబు పొడచూపునచట దృష్టియు నుంచి
మఱి దృష్టి గలచోట మనసు నిల్పి
మనసు నిల్పినయెడ నెనయ భావము నుంచి
భావంబుతో రసం బలరఁజేసి
యెలమి నివియెల్ల నొక్క టై మెలఁగుచుండ
నట్టిదే సూడ నిలలోన నభినయంబు
నెనసి భరతజ్ఞు లిది మెత్తు రింపు మీఱ
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 19
వ.
ఇట్లు, ఋగ్యజుస్సామవేదంబులచేత బోధింపబడిన నాట్యశాస్త్రంబు బ్రహ్మదేవుం డను భరతజ్ఞునివలన గంధర్వులు నప్సర స్త్రీగణంబులు బోధింపఁ బడిన వారలైరి. వారలచేత దేవలోకంబున నీ భరతశాస్త్రార్థంబు విశదమై గనఁబడుచుండె. నంత. 20
సరగున నొక్కనాఁ డలరి శంభుడు మిక్కిలి ప్రేమతోడుతం
జెలువుగ నాట్యశాస్త్రమును జెన్నుగఁ బార్వతిదేవి కొప్పుగం
బలుమరు బోధచేయుచును భావములన్ వివరించునంత, నా
నెలఁత ముదంబు జెందె, మఱి నిక్కము, గస్తురి రంగనాయకా ! 21
అంతట, నార్య ధాత్రిఁ గల యా ముని సంఘముతోడఁ బ్రేముడిన్
వింతగ నాట్యశాస్త్రమును వేమఱు భావము వీడఁ దెల్పినన్,
సంతస మంది యా మునులు సారెకు నార్యకు మ్రొక్కి వార ల
త్యంత వినోదయుక్తులయి రంబుజలోచన ! రంగనాయకా !22
నాట్య శాస్త్రంబు మునులు సౌరాష్ట్రదేశ
స్త్రీలకును దెల్ప, వారిచేఁ జెలువు మీఱి
సకల దేశంబు లందెల్ల సాగి మహిని
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 23
అలరు నీ నాట్య శాస్త్రంబు నరసి యజుఁడు
వెలయ మఱి దాని మహిమలు విశదముగను
దెలియఁ బల్కెను జగమెల్లఁ దేటపడఁగ
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 24
తనరు నీ నాట్య శాస్త్రం బభ్యసించినఁ
బొలుపొంద సంపద ల్వొందియుండుఁ
బరఁగను సౌఖ్యంబుఁ బ్రౌఢత్వమును జెంది
ధర నుదారంబుగా మెఱయుచుండుఁ
బలుమాఱు సత్కీర్తి వడసి సంతస మొంది
యెలమి సద్గుణముల వెలసియుండు
స్థిరధైర్యమునఁ జాలఁ జె న్నొంది మిగులను
జెలఁగి సుజ్ఞాని యై వెలుగుచుండు
భోదములు లేక నెమ్మది మోద మలర
నొనరి యేవేళ సద్గోష్టి నెనసియుండు
ననుచుఁ బల్కిన నా ధాత ఘనత మీఱ
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 25
నారదారి మునీంద్రు లీ నాట్యశాస్త్ర
మందుఁ జిత్తంబులను నుంచి యద్భుతముగ
నెనసి యానందపరులయి రింపు మీఱ
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 26
అభినయ దర్పణము – 3
సభా లక్షణము:
సంస్కృత కావ్యం నుండి:
శ్లో!!
సభాకల్పతరుర్భాతిః వేదశాఖోపశోభితః !
శాస్త్రపుష్పసమాకీర్ణోః విద్భద్భ్రమరసంయుతః !!
( సభ యనెడి కల్పవృక్షము వేదములనెడి కొమ్మలచేత ప్రకాశించునదియు, శాస్త్రములనెడి పుష్పములచేత నిండుకొన్నదియును, విద్వాంసులనెడి తుమ్మెదలతో గూడినదియునై వెలుగుచున్నది.)
శ్లో!!
సత్యాచారసభా గుణోజ్జ్వలసభా సద్ధర్మకీర్తి స్సభా!
వేదాలంకృత రాజపూజితసభా వేదాన్తవేద్యాసభా!!
శ్లో!!
వీణావాణివిశేషలక్షితసభా విఖ్యాతవీరాసభా!
రాజద్రాజకుమారశోభితసభా రాజత్ప్ర కాన్తిస్సభా!!
(సత్యముతప్పక నడపువారు గలదియును, సద్గుణములచే మెరయునదియును, మంచి దర్శనమును కీర్తియును గలిగినదియు, వేదము చదివిన రాజులచేత పూజింపబడినదియు, వేదాంతము నెఱిగినదియు, వీణాగానము, వాచిక గానము మొదలగువానితో గూడినదియు, ప్రసిద్ధవీరులు గలదియు, తేజస్సుచేత వెలుగుచున్న రాజకుమారుల చేత ప్రకాశించునదియు, ప్రకాశించుచున్న కాంతి గలదియు సభ అనబడును. అనగా సభ యనునది యిన్ని లక్షణములు గలదయి యుండవలయుననుట.)
మాతృభూతయ్యగారి సభాలక్షణము:
తనరు సభ యను నల కల్పతరువునకును
శ్రుతులు శాఖలు, శాస్త్రముల్ సొరిది విరులు
చెలఁగు, విద్వాంసు లల తుమ్మెదలుగఁ బరఁగు,
రాక్షస విరామ ! కస్తురి రంగధామ ! 27
సభా సప్తాంగ లక్షణములు:
సంస్కృత దర్పణము:
శ్లో!!
విద్వాంసః కవయోః భట్టాః గాయకాః పరిహాసకాః !
ఇతిహాస పురాణజ్ఞాః సభా సప్తాఙ్గ లక్షణమ్ !!
(విద్వాంసులు, కవులు, పెద్దలు, పాఠకులు, పరిహాసకులు, ఇతిహాసములను తెలిసినవారు, పురాణములను తెలిసినవారు, అనునవి యేడును సభయొక్క యేడు అంగములు అగును)
కవులు విద్వాంసులును బట్లు గాయకు లితి
హాసహాస్యపురాణజ్ఞు లలరి యెలమి
వెలయ సభకును సప్తాంగములును నివియె
రాక్షస విరామ ! కస్తురి రంగధామ !! 28
సభానాయక లక్షణమ్:
శ్లో!!
శ్రీమాన్ ధీమాన్ వివేకీ వితరణనిపుణోః గానవిద్యాప్రవీణః !
సర్వజ్ఞః కీర్తిశాలీః సరసగుణయుతోః హావభావేష్వభిజ్ఞః !
మాత్సర్యా2ద్యైర్విహీనః ప్రకృతిహితః సదా2చారశీలోదయాళుః !
ధీరోదాత్తః కలావాన్ నృపనయచతురోసౌ సభానాయకస్స్యాత్ !!
(సంపద గలవాడును, మంచిబుద్ధిమంతుడును, యుక్తాయుక్తవివేకము గలవాడును, దానశీలుడును, గానవిద్య యందు నేర్పు గలవాడును, అన్నియు తెలిసినవాడును, కీర్తిచేత ఒప్పినవాడును, సరసగుణములు గలవాడును, హావభావముల యందలి తెలివి గలవాడును, మాత్సర్యాది దుర్గుణములు లేనివాడును, ఆయాకాలములకు తగిన మంచి నడవళ్ళ నెరిగినవాడును, దయ గలవాడును, ధీరోదాత్తుడును, విద్వాంసుడును, రాజనీతియందు చతురుడును అగువాడు సభానాయకుడు అగును. బుద్ధి యనగా అప్పటికి తోచునట్టిది.)
మాతృభూతయ్యగారి సభాపతి లక్షణము:
శ్రీమంతుఁడై చాలఁ జెన్నొంది ధీరుఁడై
వితరణశీలుఁ డై వెలయువాఁడు
గానవిద్య దెలిసి ఘనకీర్తి శాలి యై
సరససద్గుణములఁ బరఁగువాఁడు
నిరు వొంద సత్కవిహృదయంబు లరయుచు
ధాతయై మిక్కిలి తనరువాఁడు
భావజ్ఞుఁ డనఁగను బరమదయాళుఁ డై
మఱియు సర్వజ్ఞుఁ డై మెఱయువాఁడు
నెలమి శృంగారలీలల మెలఁగువాఁడు
నెనసి సౌందర్యవంతుఁ డై దనరువాఁడు
నిల సభాపతి యనఁగను వెలయువాఁడు
రాక్షస విరామ ! కస్తురి రంగధామ ! 29
అభినయ దర్పణము -4
(“అభినయ దర్పణము” గ్రంథానికి సంబంధించి వస్తున్న వ్యాసాల్లో నాలుగవది ఇది. ఈ శీర్షికలో వస్తున్న వ్యాసాలన్నీ ఇక్కడ చదవవచ్చు)
నాట్యప్రశంస:
మెఱయు సభాపతి ముందఱ
సరవిగ నాట్యంబు నవరసంబులుఁ దొలఁకన్
మఱి సత్కవి సన్నుతముగ
గరిమను సలుపంగవలయుఁ గస్తురిరంగా! 30
నాట్యవినియోగము:
ఇరవుగ నుత్సవాదులను నింపుగఁ బట్టము గట్టువేళలం
బరఁగ వివాహవేళ మఱి బాగుగ శోభనవేళలందునున్
మెఱయ గృహప్రవేశమున మేల్మిని బుత్రుడు గల్గువేళలన్
సరవిగ నాట్యమున్ సలుప సంతసమొప్పును, రంగనాయకా ! 31
సంస్కృత దర్పణములో రంగ లక్షణమును గుఱించి ఇలా చెప్తారు.
రఙ్గలక్షణమ్:
శ్లో!! ఏవంవిధస్సభానాధః ప్రాజ్ఞ్ముఖోనివసేన్ముదా!
వసేయుః పార్శ్వతత్తస్య కవిమన్త్రిసుహృజ్జనాః!!
(ఇట్లు సభానాయకుడు సంతోషముతో తూర్పుముఖముగా గూర్చుండగా వానిప్రక్కలను కవి, మంత్రి, సుహృజ్జనము లుండవలయును)
శ్లో!! తదగ్రే నటనం కార్యం తత్స్థలం రఙ్గముచ్యతే !!
(ఆ రాజున కెదుట నటనము చేయవలయును. ఆ స్థలము రంగము అనబడును)
(సంస్కృత దర్పణమునకు లింగముగుంటవారిది యథాతథానువాదము కాదు. నందికేశ్వరుడు, మాతృభూతయ్య వీరిరువురూ కూడా భరతార్ణవమో మరొకటో సంస్కృతమూలాన్ని అనుసరించి స్వతంత్రముగా రచన చేసారని ప్రాజ్ఞులంటారు. ఎందుకంటే కొన్ని కొన్ని ఇందులో ఉన్నవి అందులో ఉండవు. ఇంకొన్ని అందులో ఉన్నవి ఇందులో కనబడవు.)
మాతృభూతయ్యగారి రంగపూజ:
చెలఁగుచు రంగపూజ మఱి సేయక దేవళమందు నైనఁ దాఁ
బలుమఱుఁ బట్నమం దయినఁ బాటిగ నాట్యము లోలి సల్పుచో
నెలమిని నాస్థలంబులకు నెప్పుడు నగ్నినిరోధ మంచునన్
వెలఁయగ శాస్త్రముల్ పలుకు వేమఱుఁ గస్తురిరంగనాయకా ! 32
రంగపూజా యంత్రలక్షణము:
నాల్గుకోణంబులు నయ మొప్పఁగా వ్రాసి
మొనసి యా నాలుగుమూలలందు
బాగుగా నాలుగు పద్మంబులను వ్రాసి
వశముగా నాలుగు దిశలయందుఁ
బ్రక్కకు రెండేసిపద్మంబులును గాను
జెలఁగ నెన్మిదిపద్మములను వ్రాసి
యందు మధ్యంబున ననువుగా వృత్తాలు
మఱి మూడు గుంపుగాఁ బరఁగ వ్రాసి
సొరిది వృత్తాలచుట్టును సొంపు మీఱ
వరుసఁ జతురంబుగా గీఁత వ్రాయఁగాను
జాలు నది రంగయంత్ర మై, మేలు దనరు
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 33
రంగపూజా యంత్రాధిదేవతలు:
పరగఁ దూర్పునను దిక్పాలకు లాగ్నేయ
మందంగ దేవత ల్పొందుగాను
యమదిశయందును నలరఁ ద్రిమూర్తులు
నైరృతియందు వినాయకుండు
వరుణభాగంబున మఱి షణ్ముఖుండును
వాయుదిక్కున క్షేత్రపాలకుండు
నుత్తరదిక్కున నొగి నాందిదేవతల్
సప్తమాతృకలు నీశానమునను
జెలఁగి యధిదేవతలు గాను జెలువు మీఱి
యలచతుర్వింశ దేవతల్ వెలసి మిగుల
నలరియుండుదు రీ రంగయంత్రమునకు
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 34
రంగపూజా ద్రవ్యములు:
గణనాథునికి మంచిగరికె సమర్పణ
శ్రీషణ్ముఖునకు నక్షింతలొప్ప
నిల క్షేత్రపాలున కిం పొంద జాజులు
దిలలును నల నాందిదేవతలకు
సరవి మీఱంగను సప్తమాతృకలకుఁ
గూరిమి యగు జపాకుసుమములును
సరగఁ ద్రిమూర్త్యాది సకలదేవతలకు
మల్లెలు మొల్లలు మంచివిరులు
నెనసి యీరీతి వారి కర్చన మొనర్చి
వెలయుఫలముల నైవేద్యములను సల్పి
వందనంబుల నొనరింపవలయుఁ జుమ్ము!
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 35
అభినయ దర్పణము-5
More articles by మల్లిన నరసింహారావు »
Written by: మల్లిన నరసింహారావు
(“అభినయ దర్పణము” గ్రంథానికి సంబంధించి వస్తున్న వ్యాసాల్లో ఐదవది ఇది. ఈ శీర్షికలో వస్తున్న వ్యాసాలన్నీ ఇక్కడ చదవవచ్చు)
భూమ్యుద్భవ లక్షణము
సరవిగా నంబరశబ్దంబువలనను
వాయువు పుట్టెను వరుసగాను
సరగ నవ్వాయుసంస్పర్శంబువలనను
బొలు పొందఁ దేజంబు గలిగె నంతఁ
గూర్మిఁ దేజసత్త్వగుణమువలనఁ జాల
నొప్పుగఁ నటు ధాత్రి యుద్భవించెఁ
బంచృశత్కోటియోజనపరిమిత మది
పరఁగ బంగారువర్ణమై పరిఢవిల్లు
సరసగుణహార ! శ్రీరంగపురవిహార !
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 36
(ఇక్కడి సీస పద్యంలో 6 చరణాలే ఉన్నవి, 8 చరణాలకు బదులుగా)
భూమి లక్షణము
చెలఁగ సుభద్రయు భద్రక
తుల లేనటువంటి పూర్ణధూమ్ర యనంగా
నిల మఱి నాలుగునిధములు
గలిగియు శోభిల్లుచుండుఁ గస్తురిరంగా ! 37
సుభద్రాభూమి లక్షణము
నయ మొప్ప ధాత్రియు నాల్గుకోణంబు లై
వైపుగా బంగారు వర్ణ మమరి
ప్రియ మొందఁగ లకారబీజసంయుక్త మై
పరమేష్ఠి దేవతై పరఁగుచుండు
సరవిని మఱి చరాచరములు ధరియించి
తగ సమస్తమున కాధార మగుచు
సలలితంబుగఁ బంచశత్కోటియోజన
విస్తీర్ణముం గల్గి వేడ్క మీఱ
గరిమ నాధారశక్తి గాఁ గమఠ మమరి
యష్టదిగ్దంతులను బైని నలరఁగాను
బరఁగ శేషునిపైని సుభద్ర మెఱసె
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 38
భద్రకాభూమి లక్షణము
సరగ మఱి విష్ణుశక్తిచే శంఖవర్ణ
మొదవి నవరత్నమయముగా ముదము మీఱి
భద్రక యనెడియాధాత్రి పరఁగుచుండు
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 39
పూర్ణాభూమి లక్షణము
వెలసి శంకరుశక్తిచే నలరి మిగుల
రక్తవర్ణంబునున్ బహురత్నములను
గలిగి శోభిల్లి పూర్ణయుం జెలువు మీఱు
రాక్షస విరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 40
ధూమ్రభూమి లక్షణము
పరఁగఁ ద్రిమూర్తిశక్తియును బచ్చనివర్ణముఁ గల్గి ధాత్రియున్
గరిమను నారికేళక్రముకంబులు వృక్షము లెల్లఁ బర్వఁగా
నిరవుగ భూసురోత్తములు నెల్లెడలన్ వసియింప మిక్కిలిం
బరఁగును ధూమ్ర యీవగను బాగుగఁ గస్తురిరంగనాయకా ! 41
అభినయ దర్పణము -6
(ఈ శీర్షికలో వస్తున్న వ్యాసాలు ఇక్కడ చూడండి)
తాళ లక్షణము
అంబరంబున నల తకారంబు పుట్టె
ధారుణిని నుద్భవించె ళకార మెలమి
దనరి యీ రెండునుం గూడిఁ దాళ మయ్యె
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 42
తకార ళకారములకు స్వరూపదేవతలు
పరఁగఁ దకారమె యీశుం
డరయ ళ కారంబె శక్తి యా శివశక్తుల్
పరఁగఁగ, వారల కూటమి
గరిమను దాళంబు నయ్యెఁ గస్తురిరంగా ! 43
తాళాధి దేవతలు
అల తకారంబునకు వేల్పుఁ దపనుఁ డయ్యెఁ,
గోరి శశి దేవతయ్యె ళ కారమునకు,
నిలను దాళంబునకు వేల్పు లినుఁడు శశియు,
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 44
తాండవ నృత్య లక్షణము
అల తకారంబె తాండవ మయ్యె మిగుల
మఱి ళ కారంబె నృత్యమై మహిని వెలసె
దనర నీ రెండుఁ గూడినఁ దాళ మయ్యె
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 45
నట్టువు లక్షణము
సారజ్ఞుఁడై నాట్యచర్యుఁడు నై నృత్య
శిక్షయందలి నేర్పు చెలఁగువాఁడు
సూళాదిసంకీర్ణ తాళాదుల నెఱింగి
భావజ్ఞుఁ డగుచును బరఁగువాఁడు
హస్తభేదంబులు నల మండలాదులు
నంగరేఖలుఁ దెల్పి యలరువాఁడు
గాయకుఁ డై తాను ఘనకీర్తిశాలి యై
కాలనిర్ణయములు గలుగువాఁడు
మఱి నవరసములు నెఱింగి మెఱయు వాఁడు
బండితుం డన సుగుణి యై ప్రబలువాఁడు
ధరను నట్టువు గాఁ జెల్లుఁ దగవు గాను
రాక్షసవిరామ ! కస్తురిరంగధామ ! 46
నట్టువున కంగదేవతలు
విను బాహుమూల వాణియు
ననువుగ నదె బాహుమధ్యమం దిందిర దా
నెనయఁ గరాగ్రమునన్ మృడ
ఘన వామకరంబునందుఁ గస్తురిరంగా ! 47
మఱి బాహుమూల బ్రహ్మయు
హరువుగ నా బాహుమధ్యమందున హరియుం
బరఁగఁ గరాగ్రం బీశుఁడు,
గరిమను దక్షిణ కరాన కస్తురిరంగా ! 48
గాయకుని లక్షణము
ఎలమి స్వరజ్ఞానంబును
సరవి లయజ్ఞానమును సుశారీరంబున్
గలపండితుఁడై ధైర్యముఁ
గలవాఁడగు గాయకుండు, కస్తురిరంగా ! 49
పాత్ర లక్షణము
సరసిజ నేత్రియై సౌందర్యశాలియై
చెండ్లను గెల్చు పాలిండ్లతోను
సరవిగా రత్నభూషణములు ధరియించి
చిఱునవ్వు మోమునఁ జెలువు మీఱఁ
గాల నిర్ణయములు గలిగి భావ మెఱింగి
గాననృత్యములందు ఘనత మీఱి
నవరసచాతుర్యనయమును సంపద
దగువిలాసమును శాంతంబు గల్గి
కూర్మి దాతృత్వమును గల్గి గుణము గల్గి
మెలఁత తొలకరిమెఱుపు నెమ్మేనితోడఁ
జెలఁగునది పాత్ర యనఁ జెల్లు, శ్రీనుతాంగ !
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 50
పాత్ర దశప్రాణములు
నిరతము రూపు రేకలును నిల్కడ వేగముఁ గల్గి కాంతియుం
బరఁగఁగ దృష్టిభేదమును బాటయు వాగ్జరి గల్గి మిక్కిలిన్
అరుదుగ సంతసం, బొదవి యంతట వేసటలేక యుండుటల్
బరువిడి యీ పదిం జెలికిఁ బ్రాణము, గస్తురిరంగనాయకా ! 51
పాత్రాంగ దేవతాలక్షణము
బ్రహ్మరంధ్రానకుఁ బరఁగ సదాశివుల్
ఫాలంబునకు క్షేత్రపాలకుండు
సరవి గంఠానకు శాస్త్రాయనీశక్తి
యెలమి వక్షంబునం దీశ్వరుండుఁ
బరఁగఁగా గౌనందుఁ బరమేష్ఠి విష్ణువుఁ
గనుఁజూపులకును శృంగారరసము
నుదరంబునందున నొనరంగా గణపతి
గర నాభియందును దారలమర !
వరుణ వాయువు లూరులవైపుగాను
దరుణినెమ్మోమునందు సుధాకరుండు
నంగదేవత లివి పాత్ర కనువుగాను
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 52
బాహుమూలంబునఁ బరమేష్ఠి యాబాహు
మధ్యమందునను శ్రీమాధవుండు
ఘనముగా బంధమందున నుమాపతియుఁ గ
రాగ్రమందునను బార్వతియుఁ దనరె
నదె బాహుదండంబునందుఁ ద్రిమూర్తులు
గోవిందుఁ డమరె నంగుష్ఠమందుఁ
దగె షణ్ముఖుండును దర్జనియందునఁ
బరఁగె మధ్యమున భాస్కరుండు
మారుతుఁ డనామికందు నమరెఁ గనిష్ఠ
కందు గురువును గరతలమందు శశియు
నలరెదరు పాత్రకున్ వామహ స్తమునను
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 53
భుజమూలమున ధాత్రి భుజమధ్యమున వాణి
బాహుదండంబునఁ బార్వతియును
మణిబంధమున రవి మఱి కరాగ్రం బింద్రుఁ
డంగుష్ఠమునను దా నంగజుండు
తర్జనియందునఁ దనరఁ బావకుఁడును
గరిమ మధ్యమునను గమలభవుఁడు
నరయ ననామిక కంబర మే వేల్పు
దగఁ గనిష్ఠికకు గంధర్వు లరయ
నెలమిఁ గరతలమందున నిద్ధరయును
నమరి పాత్రకు దక్షిణహ స్తమునను,
వెలసియుందురు వేల్పులు వేడ్క మీఱ
రాక్షస విరామ! కస్తురిరంగధామ ! 54
పాత్రగమన లక్షణము
హరిహంసదంతిలావక
వరశిఖి కుక్కుట బకాదివరగమనములున్
నిరతంబు దెలిసి పాత్రయు
గరిమను వెలయంగవలయుఁ గస్తురిరంగా! 55
నేత్రభేద లక్షణము
అలోకితావలోకిత
జాలప్రలోకితవిలోక సమసాచియునున్
ఉల్లోకి తానువృత్తముఁ
గా లలి నేత్రములు చెలఁగుఁ గస్తురిరంగా ! 56
ఇక్కడ సంస్కృత అభినయ దర్పణం నుండి కొన్ని విషయములు –
శ్లో!! ఆఙ్గికో వాచిక స్తద్వాహార్య స్సాత్త్వికః పరః !
చతుర్థాభినయ స్తత్రచా2జ్ఞికో2జ్గైర్నదర్శితః !
వాచావిరచితః కావ్యనా2టకాదిషువాచికః !
ఆహార్యోహారకేయూరవేషాది భిరలఙ్కృతిః !
సాత్వికస్సాత్వికైర్భావైర్భావ్ఙజైశ్చనిదర్శితః !!
ఈ అభినయము , ఆంగికము, వాచికము, ఆహార్యము, సాత్వికము అను నాలుగు విధములు కలది. అందు అంగములచేత చూపబడునది ఆంగికము, మాటలచేత తెలుపబడినది వాచికము, ఇది కావ్యనాటకాదులందు గానబడుచున్నది, హారకేయూరాదుల నలంకరించుకొనుట ఆహార్యము. సాత్వికాది భావములచేత అభినయించెడు పదభావము సాత్వికము, అని భావజ్ఞులచేత చెప్పబడుచున్నది.
శ్లో!! అజ్ఞికా2భినయత్రైవిధ్యమ్
శ్లో!! అత్రాఙ్గికో2ఙ్గప్రత్యఙ్గోపాఙ్గభేధాత్త్రిధామతః
ఆంగికాభినయము – అంగాభినయము, ప్రత్యంగాభినయము, ఉపాంగాభినయము అని మూడు విధములు కలది.
అఙ్గలక్షణము
శ్లో!! అంగాన్యత్రశిరోహస్తౌకక్షఃపార్శ్వకటీతటౌ
పాదావితిషడుక్తానిగ్రీవామప్యపరేజగుః!!
ఈ అంగాభినయమందు తల, చేతులు, చంకలు లేక పార్శ్వములు, నడుము, పాదములు ఈ యారును అంగములనబడును. కొందరు కంఠమును సయితము అంగమని చెప్పెదరు.
ప్రత్యఙ్గలక్షణము
శ్లో!! ప్రత్యంగానిత్వథస్కంథౌ బాహుప్రుష్ఠం తథోదరమ్!
ఊరూజఙ్ఘెషెడిత్యాహు రపరే మణిబన్థకౌ!
జానునీకూర్పరమితిత్రయ మప్యధికం జగుః!!
ప్రత్యంగాభినయమందు మూపులు, చేతులు, వీపు, కడుపు, పిక్కలు ఈ యారును ప్రత్యంగములు. కొందరు మణికట్లు, మోకాళ్ళు, మోచేతులను కూడా ప్రత్యంగములని చెప్పుదురు.
ఉపాఙ్గలక్షణము
దృష్టిభ్రూపుటతారాశ్చకపోలౌనాసికాహనుః !
అధరోదశనాజిహ్వాచుబుకం వదనం తథా !
ఉపాంగాని ద్వాదశైతే శిరస్స్యంగాన్తరే తథా !
పార్ష్ణిగుల్ఫౌ తథాంఙ్గుళ్యఃకరయోఃపదయోస్తలే !
ఏతాని పూర్వశాస్త్రానుసారేణోక్తానివైమయా !!
చూపు, ఱెప్పపాటు,నల్లగ్రుడ్డు,చెక్కిళ్ళు, ముక్కు, దవుడలు, అధరము, దంతములు, నాలుక,గడ్డము,మొగము,శిరస్సు – ఈ పండ్రెండును ఉపాంగములు. వీని అంగాంతరములుగా గుదికాలు,చీలమండ, కాళ్ళచేతుల వ్రేళ్ళు, అరచేతులు – ఇవి పూర్వశాస్త్రము ననుసరించి నాచేత చెప్పబడినవి.
శ్లో!!
నృత్యమాత్రోపయోగ్యాని కథ్యం తే లక్షణం క్రమాత్!
ఫ్రథమంతు శిరోభేధః —
ఈవిధంగా సాగిపోతుంది. ఉత్సాహం పట్టలేక వ్రాస్తూపోతున్నాను. అన్యథా భావించరని తలుస్తూ–
No comments:
Post a Comment